De menselijkheid in Leven en Lot van Vasili Grossman

maart 2009

Als de sombere dagen van Geert Wilders, kredietcrisis en een stijgende vorm van nationalistisch navelstaren met de terugkomst van ‘Zeg eens A’, Bananasplit en het schaamteloos populisme van Wakker Nederland, ergens behoefte aan opwekken, is het wel aan een aangrijpende, realistische roman over die vorige periode waarvan wij op dit moment een eerste voorzichtige poging tot imitatie beleven. Over de Tweede Wereldoorlog dus, maar dan vanuit het perspectief van een schrijver van een volk dat aan de bevrijding van de Duitsers nauwelijks vreugde beleefde, aangezien de eigen tiran alleen maar sterker in het zadel was gekomen. Aan Leven & Lot dus, van de Russische schrijver Vasili Grossman. 900 Pagina’s lang (een omvang die je Russische schrijvers prima kan toevertrouwen, en in ambitie en kwaliteit een eerbetoon aan dat andere dikke boek over een oorlog, Oorlog & Vrede van Tolstoi) lopen een aantal Russische en Duitse levens door elkaar heen, en geen moment raakt de menselijkheid van het individu ondergesneeuwd onder de verschrikkelijke dagen rond de Slag bij Stalingrad (het tijdsbestek waarin de roman zich afspeelt) of de verhalen over de grote collectivisatie in 1937, waarbij miljoenen Russen om niets van het publieke toneel verdwenen om ofwel direct te eindigen in de verbrandingsoven ofwel na een periode van dwangarbeid alsnog te overlijden op de Siberische vlakte.

Leven & lot van Vasili Grossman

Wie een overzicht wil van het verhaal en de tragische publicatie-geschiedenis van dit epos, kon hier of hier terecht. Ik volsta met de hoogtepunten die Leven & Lot voor mij tot verplichte kost maken voor iedereen die met oorlogszuchtige en nationalistische retoriek probeert macht te verwerven of zich verschuilt achter leiders die de ondraaglijke onzekerheid van het bestaan trachten te bezweren met kant-en-klare oplossingen die nog nooit de wereld hebben verbeterd.

Nog nooit heb ik honger zo goed begrepen als wanneer Grossman erover schrijft. Hoe het je botten en je psyche aantast, hoe het van een normaal mens een hongerig dier maakt zonder dat je iets kan doen om je ertegen te verzetten.

Nog nooit heb ik de macht van de Staat, de groep die bepaalt hoe je moet leven, zo sterk gevoeld als wanneer Grossman over Rusland (en Duitsland) schrijft. Hoe iedereen uit zelfbehoud niet de waarheid per se geweld aandoet, als wel beaamt dat er inderdaad ook dingen zijn gezegd die misschien minder vleiend waren. Hoe de angst om opgepakt, gemarteld of gedeporteerd te worden ieder verzet de kop in weet te drukken, omdat alles wat je doet of zegt als subversief uitgelegd kan worden. Hoe ‘Wie zonder zonde is, werpe de eerste steen’ impliceert dat iedereen ergens schuldig aan is. Daden uit het verleden ten goede tellen niet als ‘ze’ met je willen afrekenen. En aangezien het de machtshongerigen, de bureaucraten en beulen zijn die aan de macht komen in zo’n systeem, weet je nooit wanneer het jouw beurt is.

En zelden heb ik zo’n afgrijselijke voettocht de gaskamer in gelezen als in Leven & Lot, waar mannen nog grapjes proberen te maken op het moment dat ze zich uitkleden, kinderen de hand proberen te grijpen van wie tijdens de treinrit zich nog over hen ontfermd heeft en waar bewakers doen alsof er niets aan de hand is, maar waar het eindstation door iedereen gevoeld wordt.

De kracht van menselijkheid

Toch schuilt de grootste kracht van dit magistrale meesterwerk niet in de wijze waarop Grossman mij meevoert in de meest hartverscheurende en angstige momenten van de protagonisten. Nee, het is de genuanceerde blik die hij ons gunt op ieder van zijn hoofdpersonen. Er zijn geen helden en beulen, er zijn slechts mensen die onder druk van de groep, het systeem of de familie keuzes maken die, met al hun consequenties, toch eerst en vooral een poging zijn geweest het meest logische te doen gegeven de omstandigheden. Maar als de logica later wegvalt, hoe rechtvaardig je dan nog je keuze? Daar is geen ander antwoord op dan dat van de menselijkheid: ondanks alle verschrikkingen is de mens uiteindelijk altijd in staat te vergeven, liefde te tonen, ook als er op het eerste gezicht geen enkele reden voor mededogen is.

In goed Russische traditie is Grossman niet te beroerd regelmatig stukken in zijn verhaal in te lassen die, zonder dat ze gekoppeld zijn aan een specifieke romanfiguur, uitgebreid een concept toelichten dat een rol speelt in het verhaal. Zo spreekt hij op pagina 360 en verder over de vriendschap. Ik heb de pagina’s gescand. Als bijlage via kenniscafe.com bied ik ze ter lezing aan. In de hoop dat je vervolgens direct naar een boekhandel surft of rent, om Leven & Lot zo snel mogelijk zelf in zijn geheel te lezen.