De menselijke maat; een kritische reflectie

februari 2015

Waar je ook gaat werken, als moderne medewerker wordt er van je verwacht dat je goed kunt communiceren, je kennis graag deelt met collega’s, dat je flexibel bent en empathisch sterk ontwikkeld. De moderne medewerker is niet een mens, maar een sjabloon. Een sjabloon dat precies past bij de tijdgeest. Mag ik, zo aan het begin van het jaar, je uitdagen daar eens kritisch over na te denken?

Ik wilde het vandaag over de Nieuwe Mens hebben. Ik weet dat de Nieuwe Mens al eerder ten tonele is gevoerd in de geschiedenis. Maar er is, zoals er steeds een nieuwe formule is voor een pak sap, ook steeds opnieuw de Nieuwe Mens. Niet zoals in Heraclitus’ rivier, het eeuwig zelfde of eeuwig veranderlijke, het zijn of het worden. Nee, we hebben het hier over Nieuw als in de doorontwikkeling van de mens. En zoals altijd, is Nieuw beter. De Nieuwe Mens is een verbetering in Darwinistische termen. Zij is beter toegerust op de toekomst. Althans, op dat deel van de toekomst dat we willen kennen.

Hij is een zij

Herinner jij je nog de wisselende beloften van de vorige Nieuwe Mens? Deze was, al naar gelang het tijdperk, rationeel, wikkende en wegende tot hij stuitte op de beste oplossing. Of, in de propaganda van zowel communistische heilstaten als kapitalistische productiebedrijven, een functioneel radertje dat zonder na te denken in staat was het beste van zichzelf aan het geheel te geven, een krachtig wezen dat in opperste staat van tevredenheid zijn bijdrage aan de maatschappij of de baas leverde. Deze Nieuwe Mens, nimmer gerealiseerd in vlees en bloed, heeft de afgelopen jaren een nieuwe gedaante gekregen. Huivert van genot of van afgrijzen, dat is volledig aan jou, wat de Nieuwe Mens behelst.

De Nieuwe Mens is een zij - ze heeft althans een aantal kenmerken die we van oudsher vrouwelijk noemen. Zo is de Nieuwe Mens empathisch en uiterst bedreven in multitasken. Ze heeft oog voor de noden van anderen en staat open voor kritiek. Ze is flexibel en zeer bedreven in het netwerken. Het leggen en onderhouden van contacten is haar een groot plezier. De Nieuwe Mens ontdekt haar persoonlijke, unieke effectiviteit en voegt deze waarde toe wanneer zij samenwerkt met andere unieke individuen. De Nieuwe Mens houdt weinig voor zichzelf en deelt met liefde wat ze aan kennis en mogelijkheden onder haar hoede heeft. De Nieuwe Mens is lenig en lerend, net als de maatschappij waarin ze haar plek zal vinden. Zij is expressief en extravert, maar gunt daarbij de ander ook haar ruimte. De Nieuwe Mens is positief ingesteld, niet op zoek naar problemen, maar naar oplossingen, niet op zoek naar zichzelf, maar naar de ander.

De Nieuwe Mens is geen radertje, maar een knooppunt, dat moeiteloos alles doorgeeft en niets bezit. Zij profileert zich als ideale partner, maar gaat geen langdurige verbindingen aan en laat zich niet vastleggen. Ze is haar eigen baas in een tijdperk dat niemand de baas is. De Nieuwe Mens is de toekomst. Of althans, dat deel van de toekomst waarover we willen nadenken.

Fatale weeffout

Ik meen dat de Nieuwe Mens enkele weeffouten bevat, incongruenties die haar realisatie in de weg staan. Zo is nog niet volstrekt helder hoe de Nieuwe Mens haar persoonlijke effectiviteit kan leren kennen door zich volledig te richten op de ander. Onze maatschappij heeft hiervoor haar hoop gevestigd op de informatietechnologie, die in razend tempo steeds knapper wordt. Wanneer we ons hele leven willen delen, kan de computer ons in technotherapie leren wie we zijn. Vanzelfsprekend offert de Nieuwe Mens graag haar privacy voor deze zegeningen van de transparantie. Privacy als offer - precies dat is het, een offer dat de Nieuwe Mens in religieuze extase aanbiedt. De Nieuwe Mens laat zich graag volledig kennen om begrepen te worden, niet in de eerste plaats door de mensen om zich heen, maar door het systeem dat haar beschermt en omarmt, ja, haar zin geeft.

De weeffout die de Nieuwe Mens echter daadwerkelijk fataal kan worden, heb ik voor het laatst bewaard: Wat is de toekomst die de Nieuwe Mens wacht? Het is een toekomst van toenemende verstrengeling en complexiteit, van de circulaire economie en van de disruptieve innovaties. De Nieuwe Mens is letterlijk geschapen voor deze biotoop. Bij de Nieuwe Maatschappij hoort de Nieuwe Mens. Wat heeft dit met een weeffout te maken, zo vraagt u zich wellicht af? De Nieuwe Mens die het antwoord is op een tijd die nog moet komen - die is geen ‘natuurlijk’ mens, geen mens door schade en schande, door evolutie en selectie gevormd, maar een politiek project.

Ideaalbeeld

De Nieuwe Mens is niet in vrijheid geboren, maar een mal waarin wij ons volgzaam, ja zelfs jubelend, moeten laten gieten. De Nieuwe Mens ontkent onze individuele vrijheid anders te handelen in een toekomst die we per definitie niet kunnen kennen. Wie nu de Nieuwe Mens definieert, neemt een voorschot op de toekomst. De Nieuwe Mens is het kuddedier dat vredig zal grazen in een samenleving die moderne utopisten ons voorschotelen.

De Nieuwe Mens, dat zijn niet jij en ik. De Nieuwe Mens is een ideaalbeeld waar jij en ik aan moeten voldoen. Maar bedenk: je hoeft niet mee te doen. Je hebt een keuze. Als de geschiedenis ons iets kan vertellen over de toekomst, zal de Nieuwe Mens niet beter zijn dan haar voorgangers en niet beter dan jij en ik. De Nieuwe Mens zal met zekerheid opgevolgd worden door een Nieuwer Mens. Dat op zich geeft troost. Dank voor je aandacht.

Een jaar later schreef ik een vervolg.