De autonome arbeider - De nieuwe mens (deel 2)

maart 2016

Onze geesten worden rijp gemaakt voor robots en collectieve armoede. Precies een jaar geleden schreef ik over de Nieuwe Mens. Dat zij een antwoord is op een toekomstige tijd, een kuddedier dat zich in zelfstandigheid moet wentelen en zijn privacy offert voor transparantie. In de Groene Amsterdammer van 10 februari 2016, staan twee artikelen die het beeld van de Nieuwe Mens verder inkleuren. Het een gaat over de extreem flexibele Nederlandse arbeidsmarkt met dank aan de zzp’er, het ander over 100 jaar avant-garde in de kunst. Tezamen vertellen ze een verhaal van de opkomst van de autonome arbeider.

Het artikel over avantgarde kunst begint bij de veranderde statuur van de kunstenaar:

Kunstenaars waren tot die tijd sterk afhankelijk geweest van het adellijke kunstmecenaat, en kregen nu minder opdrachten. Tegelijkertijd ontstond onder invloed van geradicaliseerde romantische ideeën het idee van autonoom kunstenaarschap, gevoed door nieuwe ideeën over authenticiteit, de heiligheid van creativiteit, onafhankelijkheid et cetera. De autonome kunstenaar maakte geen kunst meer omdat hij een opdracht kreeg, maar omdat hij een authentieke drang daartoe voelde, omdat een innerlijke vonk, een creatieve impuls hem tot kunstproductie bewoog. ^[Verscheurd in richtingenstrijd – De Groene Amsterdammer]

Met een paar vervangingen staat hier een verhaal van de werknemer van de 21ste eeuw. Was deze in het militair-industriële tijdperk sterk afhankelijk van het kapitalistisch werkgeverschap, nu zijn er steeds minder vaste banen, een ontwikkeling die we minder betreuren dan bejubelen. Want de geradicaliseerde romantische ideeën hebben inmiddels het werknemerschap bereikt, met de roep om passie vanuit Silicon Valley, wat in Der Zeit tot de cynische verzuchting leidde:

Visions, inspiration, community. It’s that enlightenment vernacular in which even a gentlemen’s lounge sounds like a blessing. ^[Silicon Valley: Beyond Awesome | ZEIT ONLINE]

De Gig-economie belooft ons unieke ervaringen en ongekende flexibiliteit. Maar lees verder over de avant garde en zie waartoe de autonomie voor de kunstenaar leidde:

Een gestage overproductie van kunst was het gevolg, met een even gestage prijsdaling van kunstwerken als onmiddellijk resultaat. Kunstenaars verarmden en raakten maatschappelijk gemarginaliseerd. Ze gingen zich identificeren met de zelfkant van de maatschappij, met zwervers (bohémiens), en andere maatschappelijke randfiguren, gevangenen en geesteszieken.

Hetgeen ons brengt bij het artikel over de flexibele Nederlandse zzp’er. Hierin legt Piet Fortuin van het CNV de vinger op de zere plek: “Als we nu geen nieuwe visie op arbeid ontwikkelen, is straks iedereen zzp’er en zijn alle verworvenheden afgebroken.” ^[Marktwerking of marktfalen? – De Groene Amsterdammer] Je hoort het ze in de 19de eeuw zeggen over de kunsten. Ook het potentiële gevaar van robots onderkent het CNV:

We gaan honderd jaar terug als we toekijken hoe metselaars zestig of zeventig uur werken om het minimumloon bij elkaar te schrapen en niemand meer in werknemers investeert om te zorgen dat ze nog wat waard zijn als het werk wordt overgenomen door robots.

Een kritische geest gelooft niet in de toevalligheid van deze ontwikkelingen. Het militair-industrieel complex bereidt ons voor op de robot als belangrijkste arbeidskracht. Daar hoort de schepping van een romantisch beeld van de werknemer bij. Waar ik in 2015 nog opriep om waakzaam te zijn, maar hoopvol was dat er na een Nieuwe Mens altijd weer een volgende Nieuwe Mens komt, maak ik me nu zorgen om de autonome arbeider. Wacht haar/hem het lot van de autonome kunstenaar?

Als we met zijn allen volmondig beamen dat een werknemer geen robot is, dan valt daarmee al het werk dat door een robot gedaan kan worden, automatisch toe aan de robot. Mensenwerk is creatief, uitdagend, scheppend, intrinsiek-belonend. Mensenwerk is radicaal romantisch. Wat buiten dat plaatje valt, is geen werk voor mensen. Precies zoals de multinationals het graag zien.